Türk dünyası arasındaki entegrasyon süreci her geçen gün hızlanıyor. Bağımsız Türk Cumhuriyetleri arasında entegrasyonu güçlendirme faaliyetlerini yürüten en etkili kurum şüphesiz ki Türk Devletleri Teşkilatı’dır (TDT). 6 Kasım 2024 tarihinde Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te TDT Devlet Başkanları Konseyi’nin 11. Zirvesi “Türk Dünyasının Güçlendirilmesi: Ekonomik Entegrasyon, Sürdürülebilir Kalkınma, Dijital Gelecek ve Herkes İçin Güvenlik” başlığı ile gerçekleşti ve gerçekleşen bu zirveye daimi (Azerbaycan, Türkiye, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan) ve gözlemci üyelerin (Macaristan, Türkmenistan ve KKTC) her biri katılım sağladı.[1] Yapılan zirve görüşmesi sonrasında 121 maddelik Bişkek Bildirisi[2] kabul edilmiş ayrıca TDT’ye üye olan devletlerin bakanları ve kurum başkanları arasında şu belgeler imzalanmıştır:
• “TDT Üye Devletlerinin Hükümetleri arasında Dijital Ekonomi Ortaklık Anlaşması,
• TDT Sivil Koruma Mekanizmasının Kurulmasına ilişkin Anlaşma
• TDT Üye Devletlerinin Merkez (Ulusal) Bankaları Konseyi’nin kurulmasına ilişkin Muhtıra,
• TDT Üye Devletleri arasında Uzayla İlgili Faaliyetlere ilişkin Mutabakat Zaptı,
• TDT Üye Devletleri arasında “Büyük Türk Dili Modelinin” geliştirilmesine ilişkin Mutabakat Zaptı ve,
• TDT Üye Devletleri Türk Yeşil Finans Konseyi’nin Kurulmasına İlişkin Mutabakat Zaptını imzaladılar.”[3]
Ek olarak, Bişkek Zirvesi’ndeki kararlar arasında
• “Sürdürülebilir Bir Gelecek İçin Türk Yeşil Vizyon belgesinin kabul edilmesi,
• Bişkek’in 2025 yılı Türk Dünyasının Dijital Başkenti olarak ilan edilmesi,
• Türk Dünyası Şartı,
• TDT Daimi Temsilciler Yönetmeliği,
• TDT Bayrağının kabulü,
• Macaristan Başbakanı Viktor Orban’a “Türk Dünyası Ali Nişanı” ve Nobel ödüllü Profesör Aziz Sancar’a “Ali Şir Nevai Uluslararası Ödülü” takdim edilmesi
• TDT Sekretaryası bünyesindeki atamalar yer aldı.”[4]
Zirve toplantısında TDT’ye üye ülkelerin liderleri önemli açıklamalarda bulundular. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan yaptığı açıklamalarında “Kıbrıs meselesinde Ada’daki gerçekler temelinde adil ve kalıcı çözüme erişilmesi için Türk dünyasına da önemli sorumluluklar düşmektedir. Kıbrıs Türkünün haklı davasını ne kadar sahiplenir ve onunla dayanışma gösterirsek, kendi birlik ve beraberliğimizi de o nispette kuvvetlendiririz? Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin, teşkilatımızın bugünkü zirvesinde onur konuğu ve gözlemci üye olarak yer alması, Türk dünyası olarak Kıbrıs Türkü ile dayanışma irademizin tezahürüdür. İnşallah kendilerinin en kısa zamanda tam üye olarak aramızdaki yerini almasını bekliyoruz. Keza gözlemci üyemiz Türkmenistan’ı da aile meclisimizde tam üye olarak görmek istediğimizi bir kez daha vurgulamak istiyorum.” diye belirtmiş ayrıca 34 harften oluşan ortak alfabe konusunda anlaşıldığını vurgulamakla birlikte “Türkiye, Azerbaycan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti bu konuda hazır. Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın yeni alfabeye geçiş için inisiyatif başlatması isabetli olacaktır” diye altını çizmiştir.[5] Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev açıklamalarında “Savunma, güvenlik ve savunma sanayi alanındaki işbirliğimiz büyük önem taşıyor. Son zamanlarda kolluk kuvvetlerimiz ve güvenlik teşkilatlarımız arasındaki işbirliği genişledi. Ülkelerimizin silahlı kuvvetlerinin katılımıyla askeri tatbikatlar yapılıyor. Kardeş ülkelerden gelen öğrencilerin askeri eğitim kurumlarımızda eğitim görmesi karşılıklı güven ve dostluğun göstergesidir.”, “Son zamanlarda Doğu Batı Ulaşım Koridoru’nun Azerbaycan’dan geçen kısmında taşımalar arttı. Orta Asya ülkelerini Türkiye ile Azerbaycan üzerinden bağlayan bu koridorun kapasitesinin büyütülmesi için Azerbaycan sermayesini artırıyor. Bu güzergahta, TDT üye ve gözlemci ülkelerle yapılan transit taşıma hacminde 2024’ün dokuz ayında 2023’ün aynı dönemine göre yüzde 15 artış oldu. Şu anda Orta Koridor’un dijitalleşmesi ve ticaretin kolaylaştırılması yönünde birçok proje hayata geçiriliyor. Bu projeler lojistik verimliliği artıracak ve maliyetleri düşürecek.” cümlelerine yer vermiştir.[6] Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev “Türk Devletleri Teşkilatı, kısa sürede saygın bir kuruluşa dönüştü. Dünyadaki rolü güçlendi. Bu, birliğimizin ve ortak gücümüzün başarısıdır.”, “Son 10 yılda TDT üyesi ülkeler arasında ekonomik ilişkiler güçlendi. Ticaret hacmimiz 45 milyar doları aştı. Bu rakamı daha da büyütmeye imkanımız var.”, “Türk Dünyasının ekonomik işbirliğini geliştirmek için Orta Koridorun potansiyeli tam olarak kullanılmalı. Bunun stratejik önemi büyük. Dolayısıyla taşımacılık koridorlarına ilişkin ortak anlaşma yapılmalı. Teşkilata üye ülkelerin bu girişimi destekleyeceklerine inanıyorum.” açıklamalarında bulunmuştur.[7] Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev ise “Türk devletlerince ‘Stratejik Ortaklık, Ebedi Dostluk ve Kardeşlik Anlaşması’ kabul edilsin.”[8]diyerek önemli bir konuya vurgu yapmıştır. Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov konuşmasında “Türk Devletleri Teşkilatı’nın dönem başkanlığını kabul etmek bizim için büyük bir onurdur.” cümlesine yer vermekle birlikte Kırgızistan’ın bu süreçte ekonomik iş birliğine daha çok önem vereceğini vurgulamıştır.[9] KKTC Cumhurbaşkanı Ersin Tatar KKTC’yi davet etmesi sebebiyle Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov’a teşekkür etmiş, “KKTC halkının üzerinde haksızca uygulanmakta olan izolasyonların kaldırılmasında desteğinizi çok önemsiyoruz.”, “1983 yılında büyük mücadelelerle kendi kaderini tayin etme hakkımızı kullanarak kurduğumuz devletimizi tüm zorluklara rağmen ileriye taşıma yönünde mücadelemize devam ediyoruz.” diye açıklamalarda bulunmuştur.[10]
Bu zirvede görüldüğü üzere Türk dünyası entegrasyonu için önemli adımlar yaşanmış ve özellikle ekonomi başta olmakla siyasi, kültürel dijital ve diğer alanlarda da işbirliği için kritik kararlar alınmış ve üye ülkelerin liderleri kritik açıklamalarda bulunmuştur. Bu zirvede önemli anlardan biri KKTC’nin zirveye katılması olmuştur. KKTC’nin bu zirveye katılması AB tarafından hoş karşılanmamıştır. AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borell yaptığı açıklamasında KKTC’nin zirveye katılmasına tepki göstermiştir.[11] AB’nin bu adımı şaşırtıcı değildir çünkü daha önce de buna benzer adımlar atmıştır. 11 Kasım 2022 tarihinde TDT’nin Devlet Başkanları Konseyi’nin 11. Zirvesi’nde KKTC’nin TDT’ye gözlemci olarak katılması sonrasında AB bu adımı eleştirmiş[12], ayrıca Azerbaycan’ın Şuşa şehrinde 5-6 Temmuz 2024 tarihlerinde gerçekleşen TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi’nde de KKTC yer alırken AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borell konu hakkında yaptığı açıklamasında KKTC’nin “Kıbrıslı Türk ayrılıkçı varlık” olduğunu vurgulamış ek olarak Macaristan’ın TDT’nin Şuşa zirvesine katılım için AB’den herhangi bir yetki almadığını ve AB’nin “yalnızca Kıbrıs Cumhuriyeti’ni tanıdığını”[13] vurgulamıştır.[14] Gelinen süreçte KKTC’nin Kırgızistan’daki zirveye katılmasının bir diğer önemi de şu ki, şimdiye kadar KKTC 2023 yılında Türkiye’de gerçekleşen Olağanüstü Zirve’de, 2024 yılında Azerbaycan’da gerçekleşen Gayriresmi zirvelerde yer alırken, 2023 yılında Kazakistan’da gerçekleşen resmi zirveye Kazakistan tarafından davet edilmemişti. Ancak Kırgızistan’ın davetiyle birlikte ilk kez TDT’nin bir resmi zirvesinde yer alan KKTC aynı zamanda ilk kez Batı Türkistan coğrafyasındaki bir devlet tarafından gerçekleşen zirvede yer almıştır. Bu hamle gelecekte Kazakistan ve Özbekistan’ın ev sahipliğinde yapılacak zirvelerde KKTC’nin yer alması için de örnek teşkil edebilir.
Bişkek Bildirisi’nde TDT’nin bölgesel ve küresel meselelerde öne çıkması için birçok politikalar belirlediği de gözlemlenmektedir. Bişkek Bildirisi’nin 19. Maddesinde TDT üye ve gözlemcilerinin liderleri “Afganistan konusunda bir TDT Çalışma Grubu kurulmasının önemini vurguladıklarını ve bu bağlamda Dışişleri Bakanlarını, TDT Üye Devletlerinin Afganistan konusunda ortak bir yaklaşım hazırlamaları amacıyla Macaristan’daki Gayri Resmi Zirve’de kabul edilmek üzere Çalışma Grubu aracılığıyla bir DBK Bildirisi hazırlamakla görevlendirdiklerini;” ifade etmiştirler.[15] Bilindiği üzere 31 Ağustos 2021 tarihinde ABD’nin Afganistan’dan geri çekilmesi sonrasında iktidara Taliban’ın gelmesi ve bölgede olası terör eylemlerinin artma ihtimali, Afganistan’da istikrarsızlık sürecinin yaşanma olasılığı Batı Türkistan’daki Cumhuriyetleri güvenlik konusunda endişelendirirken bu süreçte özellikle Özbekistan Afganistan’da ve bölgede istikrarın sağlanması için kritik adımlar atmaktadır.[16] Ayrıca bu süreçte Kazakistan Taliban’ı radikal örgütler listesinden çıkartmakla birlikte Afganistan temsilcileriyle büyük bir iş forumu gerçekleştirmiş, ek olarak Kırgızistan ve Türkmenistan da Taliban ile resmi görüşmeler düzenlemektedir.[17] Görüldüğü üzere TDT içerisinde yer alan devletler Afganistan’la ikili ilişkiler yürütmekle birlikte Afganistan meselesi TDT çerçevesinde de artık ön plana çıkmaktadır. TDT’nin Afganistan ile ilgili ortak bir politika belirlemesi için yaptığı çalışmalar şüphesiz ki bölgesel güvenlikle birlikte Türk dünyası güvenliği için de kritik rol oynayacaktır.
Bildiride yer alan diğer önemli meselelerden biri de TDT’nin Avrupa Birliği (AB) ve Afrika Birliği ile ilişkilere vurgu yapması olmuştur. TDT’nin AB ile ilişkilerinde şüphesiz ki en önemli rol oynayan devletlerden biri Macaristan’dır. Bişkek Zirvesi’nin 7. 8. ve 9. Maddelerinde TDT-AB ilişkilerinde ve burada Macaristan’ın önemine yer verilmiştir.[18] Afrika Birliği ile ilgili meseleye gelince ise konu ile ilgili Bişkek Bildirisi’nin 10. Maddesinde TDT üye ve gözlemcilerinin liderleri “TDT Sekretaryasına, TDT ile Afrika Birliği arasında işbirliğini geliştirme ve bölgesel etkileşimin arttırılması ve TDT’nin diğer uluslararası kuruluşlarla işbirliğinin güçlendirilmesi için sağlam bir temel teşkil edecek olan iki teşkilatın Ortak Zirvesi’nin düzenlenmesi için gerekli ayarlamaları yapması talimatını verdiklerini;” altını çizmiştirler.[19] TDT’nin bu hamleleri yeni adım olarak değerlendirilmemelidir. Daha önce; TDT’nin 3 Kasım 2023 tarihinde Astana’da gerçekleşen Devlet Başkanları Zirvesi’nde kabul edilen Astana Bildirisi’nin 149. Maddesinde Türk Devletleri Teşkilatı devletlerinin liderlerinin “TDT- Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi, TDT- Afrika Birliği, ve TDT- Avrupa Birliği platformlarının oluşturulması için gerekli çalışmaların yapılması ve ortak toplantılar düzenlenmesi için Sekretarya’yı görevlendirdiklerini;”[20]vurgulanmıştır. TDT’nin uluslararası sistemde öne çıkan örgütlerle işbirliği kendisinin uluslararası sistemde öne çıkmasını da sağlayacaktır. Daha önce Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) 3 Kasım 2023 tarihinde TDT’ye gözlemci üye olduğunu[21] da burada belirtmekte fayda vardır. TDT’nin Afrika Birliği ile ilişkiler geliştirmesi de son derece mühim bir adımdır. Özellikle, son yıllarda Türkiye’nin Afrika coğrafyasındaki birçok devletle geliştirdiği siyasi, ekonomik, askerli ilişkilerle ve başarılı kamu diplomasisi ile bölgede öne çıkan devletlerden biri olmuştur.[22] Ayrıca TDT’nin Afrika Birliği ülkeleri ile ortak toplantılar gerçekleştirmesi ve geliştireceği ilişkiler muhakkak ki Türkiye’nin Afrika Birliği politikalarını olumlu etkileyecek aynı zamanda TDT üyesi ülkelerin de Afrika Birliği ülkeleri ile ilişkilerini daha da geliştirmesine yardımcı olacaktır.
Son olarak TDT’nin askeri bir güce dönüşüp dönüşmemesi sıklıkla tartışılmaktadır. Konu ile ilgili Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın şu açıklaması TDT’nin günümüzde ortak bir ordu kurma planı olmadığını göstermektedir: “İleride ortak bir ordu kurma gibi bir çalışma, bir gayret şu anda Türk devletleri arasında bulunmuyor. Sivil Koruma Mekanizması Anlaşması, bölgedeki güvenlik iş birliğini artırma adına önemli bir adım. Afet ve acil durum müdahalelerinde koordinasyon sağlamak, devletlerimiz arasındaki derin iş birliklerini güçlendirecektir. Bu anlaşmanın temel amacı afet ve acil durumlarda Türk Devletleri Teşkilatı üyelerinin dayanışmasını artırmaktır. Bu dayanışma bizleri afetlere ve afet sonrası süreçlere daha hazırlıklı ve dayanıklı kılacak. Biliyorsunuz bunun fikri temelini asrın felaketi sonrası ülkemizde düzenlediğimiz olağanüstü zirvede atmıştık. Bu anlaşma Türk Devletleri Teşkilatı’nın birlik ruhunu biraz daha kuvvetlendirecektir. Afet ve acil durumlarda dost ve kardeşlerimizle dayanışmanın ne kadar önemli olduğunu yaşayarak bir kez daha öğrendik. Ülkelerimiz arasında eğitim, tatbikat ve teknoloji transferi gibi konular gündemimizde ve bu konuda atılan adımlar var. Tüm bu gelişmeler, güvenlik alanında daha derin bağların kurulmasına yardımcı olabilir. Bu süreçler zaman alır ve çeşitli siyasi, ekonomik ve toplumsal dinamiklerden etkilenir. Çağımızda ittifakların, birliklerin ve uluslararası teşkilatların önemi birkaç kat artmıştır. Bu tip dayanışma temelli adımlar teşkilatların gücüne güç katar.”[23]
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın bu açıklamaları Kırgız medyasında[24] ve Rus medyasında[25] da yer almıştır. TDT’nin yakın vadede askeri bir güce dönüşmesi pek muhtemel gözükmemektedir. TDT içerisinde Türkiye’nin NATO, Kazakistan ve Kırgızistan’ın KGAÖ üyesi olduğu da unutulmamalıdır. Bununla birlikte Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın konu ile ilgili açıklamasında dikkatle bakıldığı zaman Türk dünyasında güvenlik alanında işbirliğinin daha da genişleneceği gözlemlenmektedir. Türkiye ile Türk Cumhuriyetler arasında siyasi, ekonomik ilişkilerin güçlenmesi bugün özellikle başta Azerbaycan ile yüksek seviyede olan ve Batı Türkistan Cumhuriyetleri ile de gelişen askeri ilişkilerin gelecekte daha da artmasına sebep olacaktır. Yakın vadede Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında askeri ilişkilerin TDT bünyesinden ziyade daha çok ikili veya çoklu ortak tatbikatlar ile yapılması daha çok fayda sağlayacaktır. Günümüzde TDT’nin gücünün gittikçe artması ve Türkiye’nin TDT ile hareket etmesi bölgesel ve küresel güçleri şüphesiz ki genel olarak rahatsız edecektir. Son günlerde Rus basınında çıkan haberlere baktığımızda da görünen o ki Rus basını Türkiye’nin bölgedeki adımlarını endişe ile izlemektedir.[26]
Görüldüğü üzere Bişkek Bildirisi Türk dünyası için mühim bir yere sahiptir. Bugün gelinen süreçte her ne kadar Türk dünyası arasında entegrasyon özellikle ekonomik alanda potansiyelin altında olsa da, son yıllarda başta ekonomi alanı olmakla diğer alanlarda da Türk dünyasında entegrasyon hızlı bir şekilde artmaktadır. Ayrıca bildiride Türk dünyasının ekonomik işbirliğinin artırılmasına dair önemli maddeler de yer almaktadır. Bununla birlikte TDT’ye gözlemci üye olan ülkelerin daimi üye olmaları için politikalar geliştirilmelidir. Ek olarak, gözlemci üye olan Türkmenistan’ın diğer katılımcılara nazaran TDT’nin politikalarında çok aktif olmadığı görülmektedir. Hatırlanacağı üzere Azerbaycan’ın Şuşa şehrinde 5-6 Temmuz 2024 tarihlerinde gerçekleşen TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi’nde Türkmenistan katılmamıştı. Elbette burada Türkmenistan’ın 12 Aralık 1995 tarihinde BM’e kendisini tarafsız olarak bildirmesi ve bu çerçevede politikalar izlemesi önemli etkendir. Ancak uluslararası sistemde krizlerin iyice arttığı bu dönemde Türkmenistan’ın artık Türk dünyasının birliği için en önemli kurum olan TDT’de tam üye olması ve TDT’nin politikalarına aktif katılması hem kendi ulusal politikasına hem Türk dünyasının entegrasyon sürecine olumlu şekilde etki edecektir. Bununla birlikte KKTC’nin TDT toplantılarına katılımı her dönem sağlanmalıdır. Bu bağlamda 2025 yılında TDT’nin Azerbaycan’da gerçekleşecek 12. Zirvesi’nde, TDT’nin Macaristan’da gerçekleşecek Gayriresmi Zirvesi’nde katılım sağlaması zaruridir. Bugünkü konjonktürde yaşanan gelişmeler çerçevesinde bakıldığında KKTC’nin bu iki zirvede yer alması muhtemeldir. Daha önce KKTC Azerbaycan’ın Şuşa şehrinde 5-6 Temmuz 2024 tarihlerinde gerçekleşen TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi’nde yer alması, ayrıca Macaristan’ın son dönemde Türkiye ve Azerbaycan başta olmakla Türk dünyası ile güçlü ilişkileri göz önüne alındığında KKTC’yi davet etmesi şaşırtıcı olmayabilir. KKTC’nin AB üyesi olan Macaristan’da TDT Gayriresmi Zirvesi’ne katılması Kıbrıs Türklüğünün haklı davası ve KKTC’nin geleceği açısından çok önemli bir adım olacaktır. Ancak burada şunu da net olarak vurgulamak gerekir ki özellikle AB hem Azerbaycan hem de Macaristan’ın KKTC’yi davet etme politikalarına karşı cephe alacaktır. Fakat KKTC’nin bu iki zirvede de yer alması gelecekte Özbekistan ve Kazakistan’da gerçekleşecek zirvelere de KKTC’nin davet edilmesinin önünü açabilir. Buradaki en önemli meselelerden biri de şüphesiz ki Türkiye Cumhuriyeti’nin Kıbrıs adasında yıllardır sürdürdüğü iki devletli çözümü tavizsiz şekilde sürdürmesi gerekliliğidir. Sonuç olarak, TDT bazı eksikliklere rağmen uluslararası arenada yükselen bir güç olarak adımlarını atmakta ve Türk dünyası entegrasyonunda en önemli kuruluş olarak yerini almaktadır. Yukarıda belirttiğimiz meseleler başta olmakla Türk dünyasının bazı sorunları mevcuttur ancak son yıllarda Türk dünyasında yaşanan olumlu gelişmeler Türk dünyasının bugünkü sorunlarını da birlikte hareket ederek aşma potansiyeline sahip olduğunu göstermektedir. Uluslararası sistemde yaşanan krizler ve küresel ve bölgesel sorunlar Türk dünyasının birliğinin günümüzde daha da önemli olduğunu göstermektedir. Bu sebeptendir ki TDT üyelerinin ulusal dış politikalarında TDT ve Türk dünyası entegrasyonu birinci sırada bulunmalıdır.
Vusal Hasanzadeh
[1] “Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Konseyi 11. Zirvesi başladı”. TRT Avaz, 08.11.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/turk-devletleri-teskilati-devlet-baskanlari-konseyi-11-zirvesi-basladi/672b1e46ec7abc75138580f4
[2] Bildirinin tam metni için bkz: “TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI 11. ZİRVESİ BİŞKEK BİLDİRİSİ/Bişkek, Kırgızistan”. Turkic States, 06.11.2024, https://www.turkicstates.org/assets/pdf/haberler/biskek-bildirisi-3476-290.pdf
[3] “Türk Devletleri Teşkilatı’nın On Birinci Zirvesi Bişkek’te düzenlendi”. Turkic States, 06.11.2024, https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilatinin-on-birinci-zirvesi-biskekte-duzenlendi_3475
[4] “Türk Devletleri Teşkilatı’nın On Birinci Zirvesi Bişkek’te düzenlendi”. Turkic States, 06.11.2024, https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilatinin-on-birinci-zirvesi-biskekte-duzenlendi_3475
[5] Detaylı bilgi için bkz: “Cumhurbaşkanı Erdoğan: “Türk dünyası yüzyılı için birlikte çalışacağız.””. TRT Avaz, 06.11.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/cumhurbaskani-erdogan-turk-dunyasi-yuzyili-icin-birlikte-calisacagiz/672b2c8aec7abc75138580f7
[6] Detaylı bilgi için bkz: “Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, TDT 11. Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde konuştu”. TRT Avaz, 06.11.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/azerbaycan-cumhurbaskani-aliyev-tdt-11-devlet-ve-hukumet-baskanlari-zirvesind/672b2d38ec7abc75138580f8
[7] Detaylı bilgi için bkz: “Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev: “Türk Devletleri Teşkilatı, kısa sürede saygın bir kuruluşa dönüştü.””. TRT Avaz, 06.11.2020, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/kazakistan-cumhurbaskani-tokayev-turk-devletleri-teskilati-kisa-surede-saygin/672b4729ec7abc75138580fc
[8] Detaylı bilgi için bkz: “Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev: “Türk devletlerince ‘Stratejik Ortaklık, Ebedi Dostluk ve Kardeşlik Anlaşması’ kabul edilsin.””. TRT Avaz, 06.11.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/ozbekistan-cumhurbaskani-mirziyoyev-turk-devletlerince-stratejik-ortaklik-eb/672b50c4ec7abc7513858101
[9] Detaylı bilgi için bkz: “Kırgızistan Cumhurbaşkanı Caparov: “Türk Devletleri Teşkilatı’nın dönem başkanlığını kabul etmek bizim için büyük bir onurdur.””. TRT Avaz, 06.11.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/kirgizistan-cumhurbaskani-caparov-turk-devletleri-teskilatinin-donem-baskanli/672b49f9ec7abc7513858100
[10] Detaylı bilgi için bkz: “KKTC Cumhurbaşkanı Tatar: “KKTC, sahip olduğu imkan ve kabiliyet ile Türk Devletleri Teşkilatı’na güç katacak potansiyele sahip.””. TRT Avaz, 06.11.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/kktc-cumhurbaskani-tatar-kktc-sahip-oldugu-imkan-ve-kabiliyet-ile-turk-devlet/672b5d30ec7abc7513858103
[11] Açıklamanın tam metni için bkz: “OTS: Statement by HR/VP Josep Borrell on attempts to legitimise the Turkish Cypriot secessionist entity”. EEAS Press Team, 07.11.2024, https://www.eeas.europa.eu/eeas/ots-statement-hrvp-josep-borrell-attempts-legitimise-turkish-cypriot-secessionist-entity_en
[12] “AB, Kuzey Kıbrıs’a ‘Türk Devletleri Teşkilatı’nda gözlemci statüsünün verilmesini eleştirdi”. Euronews, 14.11.2022, https://tr.euronews.com/2022/11/14/ab-kuzey-kibrisa-turk-devletleri-teskilatinda-gozlemci-statusunun-verilmesini-elestirdi
[13] “Kıbrıs Cumhuriyeti” ifadesinden kasıt Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’dir.
[14] Açıklamanın tam hali için bkz: “OTS: Statement by the High Representative on the participation of Prime Minister Orbán at the informal summit of the Organisation of Turkic States”. EEAS Press Team, 06.07.2024, https://www.eeas.europa.eu/eeas/ots-statement-high-representative-participation-prime-minister-orb%C3%A1n-informal-summit-organisation_en?channel=eeas_press_alerts&date=2024-07-06&newsid=0&langid=en&source=mail
[15] “TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI 11. ZİRVESİ BİŞKEK BİLDİRİSİ/Bişkek, Kırgızistan”. Turkic States, 06.11.2024, https://www.turkicstates.org/assets/pdf/haberler/biskek-bildirisi-3476-290.pdf
[16] Nargiza Umarova, “Uzbekistan’s Approach to Afghanistan in the Context of Strengthening Regional Security”. The Diplomat, 12.09.2024, https://thediplomat.com/2024/09/uzbekistans-approach-to-afghanistan-in-the-context-of-strengthening-regional-security/
[17] Jennifer B. Murtazashvili ve Temur Umarov, “Nobody’s Backyard: A Confident Central Asia”. Carnegie Endowment For İnternational Peace, 05.09.2024, https://carnegieendowment.org/research/2024/09/nobodys-backyard-a-confident-central-asia?lang=en
[18] Maddelerin tam hali için bkz: “TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI 11. ZİRVESİ BİŞKEK BİLDİRİSİ/Bişkek, Kırgızistan”. Turkic States, 06.11.2024, https://www.turkicstates.org/assets/pdf/haberler/biskek-bildirisi-3476-290.pdf
[19] “TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI 11. ZİRVESİ BİŞKEK BİLDİRİSİ/Bişkek, Kırgızistan”. Turkic States, 06.11.2024, https://www.turkicstates.org/assets/pdf/haberler/biskek-bildirisi-3476-290.pdf
[20] “TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI 10. ZİRVE BİLDİRİSİ/Astana, Kazakistan”. Turkic States, 03.11.2023, https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-10-zirvesi-astana-bildirisi_3113
[21] “Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT)”. Turkic States, 09.11.2024, https://www.turkicstates.org/tr/gozlemci-ulkeler/E
[22] Konu ile ilgili detaylı bilgi için bkz: Prof. Dr. Kürşad Zorlu, “Türkiye için Afrika nasıl bir öneme sahip? İşte dikkat çeken Afrika hamlesi”. Habertürk, 12.02.2024, https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/3343497-turkiye-icin-afrika-nasil-bir-oneme-sahip-iste-dikkat-ceken-afrika-hamlesi; Yılmaz, Tuğrul Oğuzhan. “TÜRKİYE-AFRİKA İLİŞKİLERİNİN GÜVENLİK BOYUTU: TÜRK SAVUNMA SANAYİİ VE AFRİKA”. Türk Dünyası Araştırmaları 120, sy. 237 (Aralık 2018): 41-66.; Eren, Süleyman, “Kamu Diplomasisi Bağlamında Türkiye’nin Afrika Açılım Politikası”. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi 10, sy. 1, (Mart 2022): 128-152. https://doi.org/10.14782/marmarasbd.1035048
[23] “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Ortak Türk Alfabesi’ne geçebilirsek tarihi bir eşiği daha aşacağız”. TRT Avaz, 08.11.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/cumhurbaskani-erdogan-ortak-turk-alfabesine-gecebilirsek-tarihi-bir-esigi-daha/672dd661f513638177909afd
[24] “Эрдоган: ОТГ не планирует создавать совместную армию”, 24.kg, 08.11.2024, https://24.kg/vlast/310610_erdogan_otg_neplaniruet_sozdavat_sovmestnuyu_armiyu/
[25] “Эрдоган: организация тюркских государств пока не планирует создание армии”. ТАСС, 08.11.2024, https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22351739
[26] Konu ile ilgili bir örnek: Петр Акопов, “Эрдоган создает еще один повод для беспокойства Москвы”. РИА Новости, 05.11.2024, https://ria.ru/20241105/turtsiya-1981822130.html
