by HisCulArtŞempanzelerin karmaşık alet kullanımı, insan lisanının ve kültürünün derin evrimsel kökenlerine işaret ediyor.
Yeni bir araştırma, insan lisanının ve teknolojik kültürünün temelini oluşturan yeteneklerin, milyonlarca yıl evvel, şimdi insan ataları ile büyük maymunlar birbirinden ayrılmadan evrimleşmiş olabileceğini öne sürüyor. Kelam konusu bulgular, 5 Aralık 2024 tarihinde PeerJ mecmuasında yayımlandı.
İnsan davranışları başka hayvanlara kıyasla daha karmaşık. Bunun nedeni, konuşulan lisan yahut alet üretimi üzere çoklukla detaylı davranış dizilerinin üretilmesi üzere yeteneklerimiz. Bu çeşit karmaşık diziler, belli aksiyonları gerçek sırayla yapma, hareketleri manalı kesimlere ayırma ve birbirinden uzakta üzere görünen adımlar ortasındaki bağlantıları kavrayabilme maharetini içeriyor.
Bir fincan çay yahut kahve yapmak üzere izafi olarak kolay bir insan davranışında bile, örneğin suyu fincana dökmeden evvel suyu kaynatmak üzere belli aksiyonları yanlışsız sırayla gerçekleştirmek gerekir. Bu çeşit vazifeleri çözülmesi daha kolay kesimlere ayırırız (örneğin suyu kaynat, poşet çayı hazırla gibi), bu kesimler da aslında “tut”, “çek”, “çevir”, “dök” üzere kişisel hareketlerden oluşur.
(İlgili: Toplumsal Bağlar, Kapuçinlerin Yeni Marifetler Öğrenmesini Sağlıyor)
Önemli olan, birbirine ait hareketleri bazen başka davranış modülleriyle ayırabilmemizdir. Örneğin, süt döküldüyse devam etmeden evvel durup dökülen sütü temizleriz. Davranışları bu halde esnek bir halde organize etme yeteneğinin yalnızca insanlara has olup olmadığı yahut öteki primatlarda da mevcut olup olmadığı bilinmiyordu.
Bu yeni çalışmada araştırmacılar, en yakın akrabalarımız olan yırtıcı şempanzelerin alet kullanırken sergiledikleri aksiyon dizilerini mercek altına aldı. Emel, şempanzelerin bu aksiyonları kolay, otomatik yansılar dizisi biçiminde mi yoksa insanlarda olduğu üzere planlı ve esnek bir biçimde mi organize ettiği sorusuna karşılık bulmaktı. Çalışma, Oxford Üniversitesi öncülüğünde Birleşik Krallık, ABD, Almanya, İsviçre ve Japonya’dan milletlerarası bir grubun işbirliğiyle yürütüldü.
Gine’nin Bossou ormanlarında yaşayan yabanî şempanzelerin onlarca yıl boyunca kaydedilen görüntü manzaralarını inceleyen takım, şempanzelerin sert kabuklu yemişleri çekiç ve örs olarak kullandıkları taşlarla kırma süreçlerine odaklandı. Bu davranış, yırtıcı tabiatta rastgele bir hayvan için belgelenmiş en karmaşık doğal alet kullanımı örneklerinden biri olarak kabul ediliyor.
Araştırmacılar, şempanzelerin ceviz kırarken gerçekleştirdikleri “cevizi kavrama”, “bir elden başkasına aktarma” yahut “örsün üzerine yerleştirme” üzere binlerce hareketi kaydettiler. Toplamda 300’den fazla ceviz kırma denemesinden 8.260 civarında aksiyon tahlil edildi.
Gelişmiş istatistiksel modellerle yürütülen tahliller, şempanzelerin ardışık aksiyonları ortasında, insan davranışlarında görülen ilgilere misal bir nizam olduğunu gösterdi. Yetişkin şempanzelerin yarısının, hareketlerini birer refleks zincirinden öteye taşıyarak sonraki adımlarla bağlantılı formda sıraladığı görüldü. Bu da şempanzelerin aksiyon dizilerini evvelce planladığına ve performanslarını süreç içerisinde uyarladığına dair daha fazla delil sağlıyor.
Bu münasebetlerin hareketlerin tertibi sırasında nasıl ortaya çıktığını anlamak bu araştırmanın bir sonraki temel amacı olacak. Bu kapsamda şempanzelerin aletlerini tekrar ayarlamak için hareketlere orta vermesi ya da biriktirdiği cevizleri toplu halde kırması üzere davranışlar da mercek altına alınacak. Böylelikle, insanlarda gördüğümüz teknik esnekliğin şempanzelerde de bulunduğuna dair ek ispatlar elde edilebilir.
Ayrıca, birçok şempanzenin aksiyonlarını tekrar edilebilir “parçalara” ayırarak beşere misal bir strateji izlediği görülüyor. Fakat bu durum tüm bireyler için geçerli değil; bireyler ortasındaki bu farklılık, davranışları organize etme stratejilerinin insanlarda olduğu kadar kozmik olmayabileceğine işaret ediyor.
Daha evvel Oxford Üniversitesi Biyoloji Bölümü’nde, artık ise Max Planck Hayvan Davranışı Enstitüsü’nde bulunan baş araştırmacı Dr. Elliot Howard-Spink, “Bireysel hareketleri esnek bir halde alet kullanım davranışlarına nazaran organize etme yeteneği, muhtemelen insanların global ölçekteki muvaffakiyetinin anahtarı oldu. Bulgularımız, insan ardışık davranışlarının temel istikametlerinin, insanların ve şempanzelerin son ortak ceddinden evvel evrimleşmiş olabileceğini ve daha sonraki hominin evrim sürecinde daha da geliştirildiğini düşündürüyor,” diye belirtiyor.
Cenevre Üniversitesi’nden eş-kıdemli araştırmacı Prof. Thibaud Gruber, insan evriminde lisan ve taş alet kullanımının birlikte evrimi üzerine artan bir ilgi olduğundan bahsediyor. Gruber’e nazaran, bulgular erken hominin taş alet kullanımına dair irtibatları netleştirse de lisan üzere başka karmaşık davranışların evrimiyle nasıl bağlantılı olduğunu anlamak için daha fazla araştırmaya muhtaçlık var.
Rochester Üniversitesi’nden eş-kıdemli araştırmacı Prof. Dora Biro ise, Batı Afrika şempanzelerinde taş alet kullanımı üzere yırtıcı hayvanlarda kültürel davranışların korunmasının kıymetine dikkat çekiyor. Yabanî şempanzelerin ve kültürlerinin kritik derecede tehdit altında olduğunu, lakin kendi evrimsel tarihimiz hakkında en yakın akrabalarımızdan öğreneceğimiz daha çok şey olduğunu vurguluyor.
Birçok büyük maymunun maharetli ve teknik besin arama davranışları sergilediği göz önüne alınırsa, bu karmaşık davranış dizilerini oluşturma kapasitesinin, öbür maymun çeşitlerine de yayılmış olması olası. Bu teoriyi doğrulamak için daha fazla araştırmaya muhtaçlık var ve takım bu doğrultuda çalışmaya devam etmeyi hedefliyor.
Araştırmacılar, gelecekte şempanzelerin alet kullanımı sırasındaki aksiyonları nasıl daha üst seviye “parçalara” grupladığını da incelemeyi planlıyor. Bu sayede, şempanzelerin alet kullanım davranışlarını üretirken uyguladıkları kurallar daha âlâ anlaşılacak, bu yapıların gelişim sürecinde nasıl ortaya çıktığı ve yetişkinlik boyunca nasıl formlandığı aydınlatılacak.
Oxford Üniversitesi. 5 Aralık 2024.
Makale: Howard-Spink, E., Hayashi, M., Matsuzawa, T., Schofield, D., Gruber, T., Biro, D. (2024). Nonadjacent dependencies and sequential structure of chimpanzee action during a natural tool-use task. PeerJ 12:e18484.
