by HisCulArtİnsan kültürü, yani kuşaktan nesile aktarılan bilgi birikimi, neden hayvan kültüründen çok daha güçlü? Evrimsel antropoloğun bir hipotezi var.
“Türümüzü özel yapan nedir?” sorusu, bilim insanlarının yüzyıllardır cevap aradığı bir soru. Artık ise Arizona Eyalet Üniversitesi’nden bir bilim insanı, hem kendimizi hem de etrafımızı algılama biçimimizi değiştirebilecek yeni bir hipotez ortaya koydu.
Nature Human Behaviour mecmuasında yayımlanan yeni bir araştırma makalesinde evrimsel antropolog Thomas Morgan, “On yıl evvel bizi özel kılanın insan kültürünün birikim ve evrim yeteneği olduğu kabul ediliyordu, lakin bugün hayvan davranışlarıyla ilgili yeni keşifler bu fikirlere meydan okuyor ve kültürlerimizi ve bir cins olarak bizi eşsiz kılanın ne olduğunu yine düşünmeye zorluyor” diyor.
Morgan, Arizona Eyalet Üniversitesi İnsan Kökenleri Enstitüsü’nde araştırma bilimcisi ve İnsan Evrimi ve Toplumsal Değişim Fakültesi’nde doçent.
Aynen insanların bilgilerini çocuklarına aktardığı üzere, yeni bir kraliçe ‘yaprak kesen karınca’ yumurtadan çıktığında, annesinin mantarından küçük bir ağız dolusu toplar ve yeni bir koloni kurmak üzere beraberinde götürür. Bu olay milyonlarca yıldır gerçekleşiyor; o denli ki bu kolonilerin içindeki mantar, kolonilerin dışındaki yabani mantardan genetik olarak artık farklı.
(İlgili: Işık, Deri Rengimizi, Gözlerimizi ve Saçlarımızı Nasıl Etkiledi?)
Yeni bilgiler, insan lisanının değişimine emsal biçimde, kambur balina müziklerinin da evrim geçirdiğini, kümeler ortasında yayıldığını ve vakit içinde daha karmaşık hale geldiğini gösteriyor. Beşerler üzere şempanzeler de alet kullanmayı öğreniyor ve artık bunu binlerce, tahminen de milyonlarca yıldır yaptıklarına dair delillerimiz var.
Çekirgeler bile lokal şartlara ahenk sağlamak için karmaşık evrimleşen sistemler kullanıyorlar ve çok popülasyona bağlı olarak sakin ve yeşil yahut sürüler halinde ve sarı-siyah formlar ortasında süratle evrimleşmek için epigenetik değişikliklere (yaş ve etraf üzere faktörler DNA dizisini değiştirmeden gen aktivitesini değiştirmek) güveniyorlar.
Bu keşifler, öbür keşiflerle birlikte, yalnızca hayvanların kültüre sahip olduğunu değil, birebir vakitte kültürlerinde birikim örnekleri olduğunu da gösteriyor. Bu, uzun bir mühlet boyunca eşsiz bir formda beşere has olduğuna inanılan bir şeydi.
Morgan, “Eskiden öteki çeşitlerin kültüre sahip olmadığı düşünülüyordu. Lakin artık biliyoruz ki pek çok öbür çeşidin kültürü var. O vakitler yalnızca insan kültürlerinin vakit içinde biriktiği ya da evrimleştiği düşünülüyordu. Fakat artık hayvan kültürlerinin de bunu yapabildiğini biliyoruz. Pekala, şayet hayvanların evrimleşen kültürleri varsa, o vakit insan kültürünün bizi öbür hayvanlardan ayıran özelliği ne?” diyor.
Açık Uçluluk
Morgan ve Stanford Üniversitesi Profesörü Marcus Feldman, “İnsan kültürü eşsiz bir formda kümülatif değil, eşsiz bir halde açık uçlu” başlıklı makalelerinde bu soruyu ele alıyor.
Araştırmacılar yeni bir hipotez sunuyorlar: Biz beşerler ‘açık uçluluk’tan, yani irtibat kurma ve omurdaki sonsuz sayıda mümkünlüğü manaya yeteneğimizden ötürü üstün ve özeliz.
“Hayvanların yaptıklarını nasıl düşündükleri, kültürlerinin evrimleşme biçimini kısıtlar,” diyor Morgan. “Örneğin, karmaşık süreçleri hayal etmeleri yahut alt maksatlar belirlemeleri güç olabilir.”
“Örneğin çocuklarıma sabah kahvaltısı hazırlarken, bu iç içe geçmiş, çok adımlı bir süreç. Birinci evvel kaseleri, tencereleri ve öbür ekipmanları almam gerekiyor. Sonra materyalleri tencereye koymam ve pişirmeye başlamam gerekiyor, hepsi hakikat ölçülerde ve sırada. Sonra gerçek kıvama gelene kadar karıştırarak ve sıcaklığı denetim ederek pişirmem ve akabinde servis etmem gerekiyor”
“Bu adımların her biri bir alt gaye ve bu alt amaçların içinde yanlışsız sırayla gerçekleştirmem gereken adımlar var, yani tüm bu şey detaylı bir prosedür.”
Bu sistemin hududuna gelindiğinde, insan beyni yoluna devam eder; son derece karmaşık talimat dizileri oluşturabilir ve bunları saklayabiliriz ve bu da neredeyse sonsuz sayıda davranışı gerçekleştirmemize imkan tanır, bu açık uçluluktur.
Kültürün Ötesinde
Başka bilim insanları, daha evvel insan ve hayvan kültürlerini karşılaştırmış olsa da, Morgan ve Feldman’ın araştırması epigenetik kalıtım ve ebeveyn tesirlerine ait hayvan örneklerini de karşılaştırdığı için sıra dışı. Yaprak kesen karınca ebeveyn tesirinin, çekirge ise kümülatif epigenetik kalıtımın bir örneği.
Morgan, hem epigenetik kalıtımın, hem de ebeveyn tesirlerinin istikrarlı olmasına ve insan dışı cinslerde birikmesine karşın, en nihayetinde gelişmeyi durdurduklarını açıklıyor. “Tıpkı hayvan kültürlerinde olduğu üzere, bu sistemlerin karşılaştığı ve evrimlerini durduran kısıtlamalar var”
“Bence kilit soru insan kültürüne dair özel olan şeyin ne olduğu ve biz bu soruyu insan kültürünü hayvan kültürleriyle, epigenetikle ve aklımıza gelebilecek pek çok evrimsel sistemdeki ebeveyn tesirleriyle karşılaştırarak yanıtlamaya çalıştık. Ve sonunda, insan kültürünün özel yanının açık uçlu olması olduğu sonucuna vardık. Birikebilir ancak sonra asla durmak zorunda kalmaz, devam eder.”
Arizona State University. 7 Kasım 2024.
Makale: Morgan, T.J.H., Feldman, M.W. (2024). Human culture is uniquely open-ended rather than uniquely cumulative. Nat Hum Behav.
