MERDİVENLER

by Merve Özen

• Sanat
• Yapı

‘’Heykelin mimariye armağanı merdivenlerdir.’’
Alex de Rijke

Yükselmek…
Her bir basamakla bir düşünceye, olguya ya da bir varlığa yaklaşma düşüncesinin tasarıma ve
sanata yansıması.
Merdivenler hemen hemen her kültürde önemli bir yere sahiptir. Yükseliş ve yakınlaşma
düşüncesi birçok yerde karşımıza çıkar. Örneğin Türk dokumalarında genellikle 13 basamaktan oluşan Mihrap motifi Tanrıya yaklaşma anlamı taşır. Merdivenleri kullanırken kullandığımız kelimeler bile semboliktir. Çıkış, iniş, basamakları tırmanma, adım… Merdiveni kullanmak fiziksel bir eylemden fazlasıdır ve sanatta yeri önemlidir. MC Escher’in Relativity adlı ünlü eseri sayısız esere ilham olmuştur. Mimari bir öğe olan merdiven, mimarinin kendisi gibi sürekli gelişim göstermiştir. Felsefi anlamından ziyade fiziksel yönlerini ele alarak merdivenin günümüze kadar olan yolculuğunu biraz inceleyelim.

Relativity

Öncelikle basit bir tanım yapmak gerekirse merdiven, farklı kotlar arasındaki bağlantıyı sağlayan ve basamak dediğimiz düzenli aralıklarla kademelendirilen dikey sirkülasyon araçlarıdır. İşlevsel ve estetik yaklaşımlara bağlı olarak formu, ölçüsü, konumu ve malzemesindeki değişikliklerle farklı tasarımlar uygulanmıştır. Merdivenler en temel mimari buluşlardan birisidir. Tarihin sıfır noktası olarak bilinen ve yerleşik hayatın en eski izlerini taşıyan Göbeklitepe’de basamakların dini amaçlarla konumlandırıldığı düşünülmektedir. Yine Antik Yunan ve Roma döneminde dini yapılar ‘’Tanrılara yakın olma’’ düşüncesiyle basamaklarla yükseltilmiştir.

Orta Çağ’a kadar genellikle düz merdivenler hakimdir. Dönel merdivenin ortaya çıkışı ve gelişimi estetik kaygı ya da dini amaçlarla değil tamamen işlevsel olmuştur. Dönel ya da sarmal merdivenler hem daha az alan kaplar hem de savunma için daha iyidir. Savaş durumunda saldırganların üst katlara ulaşmasını zorlaştırır. Saat yönünde dönmesinin sebebi de sağ elini kullanan savunucuların kılıçlarına daha geniş hareket alanı sağlamaktır. Bunlar estetik kaygısı olmayan, karanlıkta kalmış olan dar merdivenlerdir. Ancak mimarlıktaki her yapı gibi merdivenler de zaman içinde malzeme kullanımına, sosyal yaşama ve kültürel değerlere göre değişmiştir. Gotik mimaride merdivenler genişlemiş ve estetik kaygısı artmıştır. Rönesans döneminde ise geometrik gelişim dikkat çeker. Bu dönemin mimarları, merdivenin dekoratif potansiyelinden keyif almış ve merdiven hacmini arttırmıştır. Rönesans döneminde düz kollu ve sarmal merdivenlerin yerini yavaş yavaş çift kollu merdivenler almaya başlamıştır. Barok döneminde ise merdiven, yapının en önemli öğesi olarak kabul edilmiştir. Özellikle Art Nouveau akımı ile korkulukların tasarımları daha da önem kazanmıştır.

Palazzo Farnese (Farnese Sarayı)

Kış Sarayı merdivenleri

Rotterdam’da Art Nouveau izleri taşıyan merdiven korkuluğu

Günümüzde merdivenler daha minimalist bir tarzda ilerlese de iç mekanlarda odak noktası olmaya devam etmiştir. Malzeme, form ve renk seçimiyle davetkar bir tasarım olmuştur. Korkuluk tasarımları ya sadeleşmiş ya da tamamen kaldırılmıştır. Ayrıca merdivenler sadece estetik olarak gelişmemiş ve yeni işlevler kazanmıştır. Örneklerle günümüz tasarımlarını inceleyelim.

Carlo Scarpa’nın tasarımı sadece katları bağlamakla kalmamış, bar ile birleşerek mekanda bir bütünlük oluşturmuştur.

Özellikle kamusal alanlarda ‘’gör ve görül’’ ilkesini kullanan merdiven tasarımları çokça karşımıza çıkar. Cinesky sinemasının merdivenleri hem insanlar için bir buluşma noktasıdır hem de dinlenip sohbet etme işlevi görür.

Paris Alésia Sinemasının tiyatro benzeri merdivenleri hem karşı duvara yansıtılan fragmanlar ile seyir alanı hem de doğaçlama bir buluşma yeri olmuş. Ayrıca taklitçi basamaklı tavanlar mekana hareket katmıştır.

Westerpunt gözlem kulesi, gelgit olaylarının sıkça yaşandığı bir kumsalda form ve malzeme kullanımıyla çevreye uyum sağlamıştır. Ayrıca sembolik bir anlamı da vardır: ‘’Yolculuk varış noktasıdır.’’ Yürüyüşçü zirveye vardığında bulunduğu yeri bir son değil dinlenme noktası olarak deneyimler.

Elbette ek işlev kazanmadan da merdivenler varlığını sürdürmektedir. Özellikle iç mekanlarda estetik yönü daha ağır basan tasarımlar görmek mümkündür. Yarı şeffaf malzeme seçimi, gün ışığını içeri alması ve formuyla dikkat çeken Cooper Union Akademisi’nin merdivenleri estetik çekiciliği ile öne çıkar.

DJI Flagship mağazasının düzensiz açılı yüzeylere sahip gün ışığını içeri alan cephesi ile heykelsi dikey sirkülasyonu uyum içerisindedir.

Matter Design tasarımı olan Helix, merdiven tasarımı gelişiminin en güzel örneklerinden birisidir. Çoğu spiral merdiven merkezi bir kolonla desteklenir ancak Helix tavandaki bir kirişten asılıdır. Ağır ve hacimsel olan beton döküm basamaklar çelikle kelepçelenerek hareket kazanır. Helix için mühendisliğin heykeli denilebilir.  

Arquitetura Nacional tasarımı olan bu minimalist helikoidal merdiven asma kata geçiş sağlamak amacıyla yerleştirilmiştir. Zeminle bağlantısı yoktur. Fabrikada monte edilip konut içine yerleştirilen çelik üstü boya kaplama olan tasarım siyah renk kullanılarak iç mekanda odak noktası olmayı başarmıştır. Az bir alan kaplayıp estetik olarak çekici gelse de üst kata yatak taşımanız gerekene kadar iyi bir fikir gibi duruyor.

23o5Studio’nun Vietnam’da Çin nüfusunun yoğun olduğu bir bölgedeki Quiin House tasarımı Asya izleri taşır. Beyaz iç mekanda sarı ince basamaklar yapıya bir kimlik kazandırmıştır.

Basamakların yolculuğu işlevine, malzemesine, kültüre ve estetiğe göre değişkenlik göstererek kimi zaman ihtişamlı kimi zaman ise sade tasarımlarla günümüze kadar gelmiştir. Tasarım iklimi sürekli değişen uzun bir yolculuktur. Değişmeyecek olan tek şey, insan bedeninin sınırlarına bağlı kalmasıdır.

Kaynak:

Archdaily.com

İşlevselliğin Ötesinde Bir Yapı Elemanı Olarak Merdiven-Tanzer Arığ

Mimari Akımlar Ve Anlamsal Boyutuyla Merdiven-Nihan Canbakan Ataoğlu

Türk Kültüründe Merdiven Sembolünün Yorumlanması-M. Sağ, M. Yıldıran