by HisCulArtUzun müddettir tartışılan frenginin, Amerika kıtasında Kolomb öncesi devirlerde var olduğunu ve buradan Avrupa’ya yayıldığı anlaşıldı.
1495 baharında, Fransa Hükümdarı VIII. Charles’ın İtalya seferi, yüksek mevt oranıyla süratle tüm Avrupa’yı tesiri altına alan ve hayatta kalanların vücut ve zihinlerinde kalıcı hasarlar bırakan, görünüşte bilinmeyen bir salgın tarafından kesintiye uğradı. Bu belgelenmiş salgın, artık frenginin birinci tarihî kaydı olarak yorumlanıyor.
Frenginin kökeni, onlarca yıldır süren bir tartışmanın konusu. 15. yüzyıl sonlarında yaşanan bu salgın, Columbus ve mürettebatının Amerika’ya yaptığı birinci keşif seyahatlerinden kısa bir mühlet sonra meydana geldi. Bu durum, yeni topraklar ve beşerlerle temasın, bu ani hastalık başlangıcıyla bir ilgisi olabileceği kanısına yol açtı.
Koloni devrinin başlarında Avrupa’dan Amerika’ya taşınan birçok bulaşıcı hastalık, yerli halklar üzerinde yıkıcı sonuçlar doğurmuştu. Lakin frengi, bu seyahatin karşıt tarafında gerçekleşmiş olabilecek ender hastalıklardan biri olarak öne çıkıyor.
(İlgili: 500 Yıl Evvel Frengi Olan Bir Bayanın Yüzü Canlandırıldı)
Frengi için önerilen bu “Kolomb Teorisi” yıllar içinde popülerlik kazandı, ama hâlâ eleştirenler var. Bu kolay anlatı, uzmanların Ortaçağ Avrupa’sında kemiklerde görülen lezyonlara dikkat etmesiyle karmaşık bir hale geliyor. Hem uzun mühlet frengiyle yaşayanlarda hem de bu enfeksiyonla doğan bireylerde, kemik ve dişlerde değişiklikler meydana gelebiliyor. Son birkaç on yılda, 1492’den evvel Avrupa’da yaşamış bireylerin iskeletlerinde bu cins izler bulundu.
Bugün birçok uzman, frenginin Avrupa’daki tarihinin Columbus’tan çok daha evvel başladığına ve 15. yüzyıl sonundaki pandeminin yeni temaslarla ilgisi olmayan nedenlerden kaynaklandığına inanıyor. Lakin hiçbir teori kesin olarak kanıtlanabilmiş değil.
Beş Antik Patojen Genomunun Analizi
Arkeolojik kemiklerden elde edilen patojen DNA’sı, bir teoriyi başkasına karşı destekleme potansiyeline sahip. Bu formül, veba, tüberküloz, cüzzam ve çiçek hastalığı üzere hastalıkların derin tarihine dair birçok bilgi sağlamış olsa da, frenginin tarihini çözmek daha sıkıntı bir misyon.
“Frengi ailesine ilişkin birkaç genom arkeolojik kemiklerden tekrar yapılandırıldı, ancak bunlar frenginin Kolomb öncesi yahut sonrası teorileriyle ilgili temel soruları yanıtlayamadı” diyor Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü’nde Moleküler Paleopatoloji grubu lideri Kirsten Bos.
Bos ve Max Planck Enstitüsü Arkeogenetik Kısmı Yöneticisi Johannes Krause tarafından yürütülen ve Nature mecmuasında yayımlanan bir çalışma, bu tartışmayı çözme yolunda değerli bir adım attı.
Çalışma, Amerika kıtasındaki çeşitli ülkelerden bilim insanları ve arkeologlarla işbirliği içinde, bu bölgelerde frengi gibisi lezyonlar bırakmış enfeksiyonların izlerini taşıyan arkeolojik kemikler üzerinde ağırlaştı.
“Frengi gibisi enfeksiyonların Amerika’da binlerce yıl boyunca görüldüğünü uzun müddettir biliyoruz, lakin sadece lezyonlara bakarak hastalığı tam olarak tanımlamak mümkün değil” diyor çalışmaya katkıda bulunan paleopatolog ve doktora sonrası araştırmacı Casey Kirkpatrick.
Kemik patolojisi, hastalığın Amerika’da mı ortaya çıktığını yoksa 15.000 yıl evvelki Amerika’nın birinci insan iskanı sırasında Asya’dan mı geldiğini kesin olarak açıklayamıyor.
Gelişmiş teknikler kullanan takım, Meksika, Şili, Peru ve Arjantin’den frengi hastalığı ailesine ilişkin beş antik genomu kurtarmayı ve tahlil etmeyi başardı.
Ekipte yer alan hesaplamalı mikrobiyolog ve doktora sonrası araştırmacı Lesley Sitter, antik moleküler bulmacaları bir ortaya getirme vazifesini üstlendi. “Korunma durumunun tahlillerde birtakım zorluklara neden olmasına karşın, bu yok olmuş formlarla günümüzde global sıhhati etkileyen tipler ortasındaki münasebetleri itimatla belirleyebildik” diye ekliyor.
Frengi Hastalığı Ailesi, Kolomb Öncesi Amerika’da Mevcuttu
Frengi, yaws ve bejel üzere dünya çapında ekvatoral bölgelerde görülen tropikal hastalıklar olarak sınıflandırılan küçük bir hastalık ailesinin modülü.
Doktora sonrası araştırmacısı Rodrigo Barquera, daha evvel Meksika’nın sömürge devrine ilişkin kemik örnekleri üzerinde çalışmış ve 17. yüzyıla kadar Mexico City’de hem frengi hem de yaws hastalığının varlığını doğrulamıştı.
Son antik genomik datalara dayanarak, Amerika kıtalarının Kolomb’un gelişi öncesinde bu hastalık ailesi içinde büyük bir çeşitliliğin merkezi olduğu artık net.
“Bu hastalık ailesinin bilinen tüm formlarına ilişkin soyu tükenmiş kardeş soylar görüyoruz, bu da frengi, yaws ve bejelin, bir vakitler Amerika kıtalarında dolaşan patojenlerin çağdaş mirasları olduğunu gösteriyor” diyor Barquera.
“Veriler, frengi ve onun bilinen akrabalarının Amerika’da kökenine işaret ediyor ve 15. yüzyılın sonlarında Avrupa’ya girişleri, elimizdeki datalarla en dengeli açıklama” diye ekliyor Bos.
Bunun akabinde, frengi ve yaws olaylarında MS 1.500 civarında bir patlama yaşanmış üzere görünüyor. Bu durum, 16. yüzyıldaki Avrupa salgınının genişliği ve yoğunluğunun arkasındaki neden olabilir ve bu hastalıkların global yayılımı, insan ticareti ağları ve Avrupa’nın Amerika ve Afrika’daki genişlemeleriyle kolaylaşmıştı.
“Bu hastalıkların erken formları yerli Amerikalılar ortasında mevcut olsa da, Avrupalılar bu hastalıkları dünya çapında yaymada değerli bir rol oynadı” diye tamamlıyor Bos.
Frenginin Amerika kökenli olduğu tezine dayanak artarken, 1492 öncesi Avrupa’da frengi gibisi kemik lezyonlarının bulunduğunu sav eden ispatlar bu anlatıyla nasıl örtüşüyor?
“Kapsamlı bir formda bu daha erken formları tanımlama gayretleri devam edecek ve antik DNA bu bahiste bedelli bir kaynak olmaya devam edecek” diyor Krause. “Frengi ailesi ortaya çıkmadan evvel, insanlarda ya da öbür hayvanlarda dünya çapında dolaşmış olabilecek daha eski hastalıklar hakkında kim bilir ne keşifler yapılabilir.”
Max Planck Society. 18 Aralık 2024.
Makale: Barquera, R., Sitter, T.L., Kirkpatrick, C.L. et al. (2024). Ancient genomes reveal a deep history of treponemal disease in the Americas. Nature.
