by HisCulArtSevgili Hisculart okurları bu yazımızda yine sizlere Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde tartışmalara sebep olmuş Türk Mühendisleri tarafından yapılan uçaklarımızdan bahsedeceğim…
Tarih 1 Kasım 1937 TBMM açılış konuşmasını Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK yapıyor… Memleketin durumu ve sanayi konusunda hamlelerden bahsederken şu sözleri sarf ediyor;
“…Bu yıl içinde, denizaltı gemilerini memleketimizde yapmayı başardık. Hava Kuvvetlerimiz için yapılmış olan üç yıllık program, büyük milletimizin yakın ve şuurlu alakasıyla, şimdiden başarılmış sayılabilir. Bundan sonrası için bütün tayyarelerimizin ve motörlerinin memleketimizde yapılması ve harp sanayimizin de bu esasa göre inkişaf ettirilmesi iktiza(gereklilik, zaruriyet) eder…”
Bu sürecin hemen öncesine baktığımızda genç Türkiye Cumhuriyeti’nin tam bağımsızlık ve çağdaş medeniyetler seviyesinin de üstünde olduğunu şu atılımlara görüyoruz…
19 Nisan 1923 yılında Türkiye Şeker Fabrikaları
26 Ağustos 1924 yılında Türkiye İş Bankası
1924 yılında Ankara Fişek Fabrikası ve Gölcük Tersanesi
5 Mayıs 1925 yılında Atatürk Orman Çiftliği
5 Kasım 1925 yılında Ankara Hukuk Fakültesi
1927 yılında Kırıkkale Mühimmat Fabrikası
1928 yılında Kırıkkale Elektrik Santrali ve Malatya Elektrik Santralı
1929 yılında Ankara Havagazı Fabrikası
1929 yılında Trabzon Hidroelektrik Santralı ve İstanbul Otomobil Montaj Fabrikası
1930 yılında Kayaş Kapsül Fabrikası 1931 yılında Türk Tarih Kurumu
1932 yılında Türk Dil Kurumu
1933 yılında Devlet Hava Yolları
1933 yılında Petrol Arama ve İşletme İdaresi ile Altın Arama ve İşletme İdareleri
Atatürk bu çerçevede Hava Kuvvetleri üzerine olan çalışmalarına yoğunluk vermiş ve 1926 yılında Eskişehir’de Junkers firması ile ortaklaşa bir şirket kurulmuş mevut uçakların onarımı ile yedek parça ihtiyaçları karşılanmaya başlamıştır. 1929 yılında yaşanan büyük buhranın etkisinden dolayı Junkers firması iflas etmiş ve fabrika faaliyetlerini durdurmuştur. 1931 yılında Kayseri Uçak Fabrikası bu sefer faaliyete geçmiş fakat yine birçok parçası yurt dışından alınmak üzere uçak üretimine başlanmıştı.
Kayseri Uçak Fabrikasında üretilen bazı uçaklar;
1926 yılında 30 Adet A-20 L montajı (Seri No: 7014-730)
1926 – 1927 yılında 3 adet F-13
1933 – 1934 yıllarında Hawk-II’den 24 adet
Fledgling 2C1’den 8 adet (Seri Nu: 1401-1407)
1936 ve 1937 yıllarında 43 adet Gotha 145 A (Seri No: 1801–1846)
4 adet P.Z.L. 24A (Seri No: 2015-2118) ve 21 adet P24 G (Seri No: 2127-2147)
1935 yılında 11 adet US4, 11 adet PS2 ve 5 adet G9 olmak üzere 27 adet planör, üretilen bazı uçaklardı…
Atatürk hem dışa bağımlılığın artması ve bağımsızlığı etkileyecek hem de ekonomik anlamda bir sorun yaratacağını düşünüyordu. Tam da bunun için 1937 yılında ilgili kararı aldırmış ve THK’nın bulunduğu araziye Etimesgut Uçak Fabrikası ile bu fabrikayı destekleyecek eleman ihtiyacı için de teknik okul kurulması için atılımlarda bulundu. Fakat Atatürk bu fabrikanın faaliyetlerini göremeden aramızdan bedenen ayrıldı…
Fabrika 1939 yılında açılışı yapılarak üretime başladı. Ayrıca bu fabrikaya yardımcı olması ve tamamen TÜRK yapımı uçakların üretilmesi için Gazi Uçak Motor Fabrikası 1941 yılında ve 1945 yılında Ankara Rüzgâr tünelinin açılışları yapılarak faaliyete girdi. (Bu faaliyetlerden önce ve sonrasında hem Nuri Demirağ tarafından hem de Vecihi Hürkuş tarafından birçok atılım yapılmıştır. Bu isimleri ve Türkiye Cumhuriyeti’ne kattıklarını değerli okurlarımız için ayrıca inceleyeceğiz.)
1939 yılında faaliyete giren fabrika 1940 yılı ilk çeyreğinde tam üretim kapasitesine ulaşmıştır. THK Etimesgut Uçak Fabrikası 14 bin metre kare alana 8 milyon TL değerle kurulmuş 1942 yılında 113 mühendis, 221 teknisyen ve işçi ile çalışmaktadır. 1945 yılına gelindiğinde ise bu sayı 1000 personele yaklaşmıştır.
Yine bu çalışmalar devam ederken Gazi Uçak Motor Fabrikası 60 bin metrekarelik bir alana kurulmuştur. 4 milyon TL’si makine ve teçhizat, 5 milyon TL’si ise inşası ile diğer ihtiyaçlarda kullanılmak üzere 9 milyon TL ile faaliyete girmiştir.
Tüm makine ve teçhizatlar tamamlandıktan sonra 1945 yılında üretime devam eden fabrika artık lisans satın alarak değil tamamen Türk mühendisler tarafından tasarlanan uçakları üretmek için özel bir AR-GE ekibi oluşturulmuş bu ekip 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve teknik ressam ile çalışmaya başlamıştır.
Ekip ilk uçağı tamamlayarak THK-1 olarak adlandırmıştır. Bu uçak projelendirilen ilk prototiptir. Bir adet üretilmiştir, 12 kişilik askeri bir planör olarak üretimi tamamlanmıştır. Fakat hantal ve manevra kabiliyeti olmamasından dolayı seri üretime geçmemiştir.
Daha sonra THK-2 adında Akrobasi Eğitim Uçağı 1946 yılında 3 adet üretilmiştir. Tek kişilik olan uçak, 130 BG gücünde, 4 silindirli, Gipsy-Major motoru ile donatılmış olan uçağın azami servis tavanı 6000 metre ve azami hızı ise 265 km/saattir. Test uçuşunu, THK Test pilotu E. Ali Yıldız yapmıştır. Fabrikanın MKE’ye devri sonrasında da üretime devam edilmiş sadece eğitim uçağı olarak kullanılmıştır toplam 20 adet üretilmiştir.
Yine 1946 yılında tek kişilik eğitim amaçlı THK-3 ve THK-4 planörleri üretilmiştir.
Ambulans uçağı olarak kullanılmak üzere 1945 yılında THK-5 üretilmiştir. İki motorlu, hızı 220 km/saat irtifası 4000 metre ve menzili 650 km’dir. İki pilot, bir doktor ve iki hasta taşıma kapasitesi vardır. Yine THK-5 üzerinden geliştirilerek 1950 yılında THK-5A adıyla turistik amaçla ve acil durum faaliyetlerinde kullanılmak üzere üretilmiştir.
Hafif nakliye ve taşımada kullanılmak üzere THK-10 adı verilen çift motorlu uçak yine THK-5 üzerinden üretimi yapılmıştır.
1947 yılında THK-11 adıyla turizm bölgelerinde kullanılmak üzere tek motorlu, burundan tekerlekli, dört kişilik tasarlanmıştır. Bir adet prototip üretilmiştir. Üretilen tek model bugün hala Ankara’da ki THK Hava Müzesinde sergilenmektedir.
Projesi tamamlanan ancak üretime geçmeyen THK-12 yolcu uçağı modeli çift motorlu olarak tasarlanmıştır. THK1 planörü üzerine geliştirilmiştir.
Sosyal medyada uzun süre yer bulan “hayalet uçak” olarak bilinen meşhur Amerikan üretimi Northrop Grumman B-2 Spirit ağır bombardıman uçağının temeli olan ve ilk kez Türk mühendisler tarafından projelendirilmiş ve THK-13 UÇAN KANAT adıyla 1948 yılında üretilmiştir. Yüksek Mühendis Yavuz Kansu tarafından tasarlanmış ve planör olarak imal edilmiş, test uçuşları Pilot Kadri Kavukçu ve Pilot Cemal Uygun tarafından yapılmıştır. Farklı modellerin test uçuşları sırasında Ankara’da bir uçak düşmüş dönemin siyasileri üretimin maliyeti, uçağın alışılmış dışındaki şekli vb. bahaneler ile üretimi durdurulmuştur. Marshall yardımları ve bu plan çerçevesinde hangarlarda bulunan tüm araç gereç ve kazadan sonra hangara kaldırılan THK-13 yine Amerikan yetkililerince dikkat çekmiş soğuk savaş döneminde yukarıda bahsettiğimiz ağır bombardıman uçağının öncülü Northrop
Flying Wing projesi geliştirilmiştir.
Medeni gövdeli ilk iki kişilik eğitim uçağı THK-15 UĞUR 1946 yılından fabrika kapanan kadar üretilmiştir. Fabrika tarafından en çok üretilen ve ihraç edilen uçaktır. 1970 yılına kadar Hava Kuvvetlerinde kullanılmıştır.
THK-16 MEHMETÇİK jet motorlu olarak tasarlanan ilk uçaktır.
Yüksek Mühendis Selahattin Belen başkanlığındaki ekip tarafından tasarlanmıştır.
Uçağın gövdesi tamamen metalden oluşmaktaydı ve kokpit kısmında pilotlar
tandem yani önde öğrenci, arkada öğretmen pilot olacak şekilde tasarlanmıştı.
Bunun yanı sıra öğrenci ve öğretmen pilotun yan yana oturduğu bir model de
tasarlanmıştır. Dönemin siyasileri ve Truman Doktrininin uygulanması ile üretilmeden proje olarak kalmıştır.
O dönem fabrikadan çalışan Yüksek Mühendis Şükrü Er hem makalelerinde hem de kitaplarında bu projelerin ve çizimlerin bulunamadığını dile getirmiş. Hiçbir hükümet bu hassas konu üzerinde durmamıştır.
THK Etimesgut Uçak Fabrikası 1951 yılında bir gecede çıkarılan kanun ile önce MKEK’ye devredilmiş daha sonra traktör fabrikasına dönüştürülmüştür. Gazi Motor Fabrikasının bir kısmı yine aynı tarihlerde fişek fabrikası ve MKEK tekstil atölyesine çevrilmiştir. 1947 Truman Doktrini ile Türkiye Cumhuriyeti bir sarmaşık tarafından sarılmaya başlamış ve bundan kurtulmak için hiçbir hamle yapmamıştır. Günümüzde bu araziler üzerinde askeri alanlar haricinde kalan yerlerde saçma sapan projeler, dinozor heykelleri ve o çok övdükleri traktör fabrikası yer almaktadır. Ne zaman yakınından geçsem içim sızlamaktadır…
Yine o dönem uçak üretimi yapan Nuri Demirağ’ın ismi Amerika’nın Ankara Büyükelçisi Laurence Steinhardt’ın gönderdiği raporda geçmektedir bu kapsamda “Irkçılık-Turancılık” davasına dâhil edilmiş ve Demirağ’ın mal varlıklarına el konulmaya başlamıştır. Daha sonra yine dönemin siyasileri tarafından Demirağ iflas ettirilmiştir.
23 Şubat 1945 yılında ABD ile ilk anlaşma savunma sanayi, tarım aletleri ve hayvancılık konusunda yapılmıştır. 27 Şubat 1946 yılında 10 milyon dolarlık ilk kredi verilmiş karşılığında ABD’nin kullanmadığı silah ve uçakların alınması zorunlu kılınmıştır. Bu kapsamda Lockheed T-33 tipi jet eğitim uçakları ile başlayan alım süreci 1957 yılına kadar devam etmiştir.
Bahsettiğimiz süreçte fabrikada toplam 112 farklı model tasarlanmış, 185 adet uçak üretilmiş ve ihraç edilmiştir. Ayrıca Nuri Demirağ, Vecihi Hürkuş, Eskişehir ve Kayseri fabrikaları da dahil olmak üzere toplam 612 uçak ve 194 planör üretilmiştir.
1949 yılında dönemin Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Zeki Doğan’ın şu sözleri Amerikan boyunduruğuna anında nasıl girdiğimizi özetler konumdadır ayrıca günümüzde de hala geçerliliğini korumakta…
“Amerikan yardımından bedava uçak almak dururken uçak fabrikanıza sipariş verirsem yarın bu millet beni asar.”
Ayrıca vaziyetin bu hale gelmesinde katkısı olan bir başka isim Amerikalı Max
Weston Thornburg’dur. Thornburg yayınladığı raporlarda özellikle Türkiye üzerine çalışmalar yapmış 1950 yılında yayınladığı raporun önsözünde yer alan cümleleri Amerika’nın Truman Doktrini ile başlayan örtülü işgalini açık açık dile getirmiştir.
“Türkiye, basit tarım araçları imali ile yetinmeli, bunların bile bir kısmı montajdan öteye gitmemelidir.”
Görkem Akçay ATAYURT Yayınevi Genel Yayın Yönetmeni
KAYNAKLAR
1 – Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997 / Ankara
2 – Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi sayı 78, Kasım 2010 / Ankara
3 – Hava Kuvvetleri Dergisi sayı 231, Aralık 1968 (Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Uçak Fabrikası Kurma Mücadelesinde İlk Girişim) / Ankara
4 – Mustafa Kemal’in Uçakları, İsmail Yavuz, İş Bankası Yayınları, 2013 / İstanbul
