by HisCulArtCumhuriyet’in İlk Yıllarında Yapılan En Önemli Atılım; TELEFON ŞİRKETİ
Osmanlı’da haberleşmenin ilk adımı “Posta Nezareti” 1840 yılında kurulmuş ve elektrikli telgraf ilk kez 1855 yılında kullanılmaya başlamıştır. Telefonun kullanımı ise 1909 yılında Anadolu’ya gelmiş, İstanbul Postanesinde kurulan 50 hatlık santral ile telefon kullanımı giderek artmıştır.
13 Kasım 1918 tarihinde İstanbul’un İngilizler tarafından işgal edilmesiyle kurulan bu sistem önce kapatılmış ardından da tamamen sökülmüştür. İngilizler bu süreçte kendi sistemlerini İstanbul’a entegre etmeye başlamışlardır. Yine bu çalışmalar sırasında Türk esirler insanlık dışı şekilde çalıştırılmış hatta çoğu zaman İngiliz subayların sözünü dinlemediği ya da çeşitli bahanelerle keyfi olarak Türk işçiler katledilmiştir.
Bahsettiğimiz bu yeniden yapılanma 1919 yılı Haziran ayına kadar devam etmiştir. Milli Mücadele sona erene kadar İngilizler başta İstanbul olmak üzere Bursa, İzmit, İzmir, Aydın ve çevresine kadar bu hatları döşemişlerdir. Milli Mücadele sona erdikten sonra özellikle İzmir ve Aydın çevresindeki hatlar Yunanların şehri yakmasıyla büyük hasar görmüş uzun süre telefon hatları kullanılamamıştır. Cumhuriyet’in ilanı ve İngilizlerin işgali sonlandırmasıyla birlikte kullanılır durumda olan telefon ve diğer haberleşme hatları İstanbul ile İzmir belediyelerinin kontrolüne verilmiştir.
1924 yılından itibaren başlayan kamulaştırma çalışmalarının en başında HABERLEŞME ve TELEKOMÜNİKASYON yer almıştır. 1925 yılında İstanbul Telefon Şirketi Ekçi Ustabaşısı Halil Orhan’a İzmir’de bir manyetolu telefon şebekesi kurdurulmuş ve 200 abone ile tesis işletmeye açılmıştır.
5 Haziran 1927 tarihinde İzmir ve Civarı Telefon Anonim Şirketi resmen kurulmuştur. Şirketin kurucuları İzmir Belediyesi ile Ericsson Şirketidir. 1930 yılında şirketin idare meclisi üyeleri halı tüccarı Akarcalızade Vehbi Bey, eczacı Süleyman Ferid Bey (Eczacıbaşı), G. Nils Krook ve Monsieur Rapa’dır.
İzmir’de Ericsson fabrikası imalatı olan “hultmonnericsson otomatik sistem santrali” 28 Ekim 1928 tarihinde üretilerek kullanıma sunulmuştur. İzmir ve civarının telefon şebekesini kurmak ve işletmekle yükümlü olan şirket varlığını devletleştirildiği 1938 yılına kadar sürdürmüştür.
200 civarı aboneyle hizmete başlayan santral 1930 yılına gelindiğinde abone sayısı 1300 olmuştur. İzmir Telefon Türk Anonim Şirketi, 24 Ocak 1938 tarihinde devletleştirilmiştir. Şirketin satın alınması 25 Nisan 1938 tarihinde 3375 sayılı kanunla onaylanmıştır.
Türk Tarihinin ve Doğu Avrupa’nın ilk Otomatik Telefon Santrali
4 Şubat 1924 tarihli Telgraf Telefon Kanunu yurdun her tarafında telefon tesis etmeyi ve işlet yetkisini Posta Telgraf ve Telefon Umum Müdürlüğü’ne vermiştir. Müdürlük önce İzmir ve İstanbul’daki gibi manuel sistemi Ankara merkezli kurma kararı almış ancak Atatürk’ün emirleriyle o sıralarda birçok ülkede kullanılan otomatik telefon santraline geçilmesine karar verilmiştir. 1926 yılında Ankara Telgrafhanesi merkez olmak üzere 2 bin hat kapasiteli olarak hizmete açılmıştır. İki yıl içinde 3 bin aboneye ulaşmıştır. Bu sistem o dönem itibariyle Orta Doğu ve Doğu Avrupa’da kullanılan ilk otomatik santraldir.
Şehirlerarası İlk Telefon Sistemi
Ankara ile İstanbul arasında ilk telefon haberleşmesi 1 Temmuz 1929 yılında tek devre ile açılmıştır. 1926 yılına kadar ülkemizde otomatik santral yoktu. 1923 yılında 13 manuel santralimiz vardı ve bu santraller genelde İstanbul’daydı. 1937 yılına geldiğimizde ise neredeyse hemen her yerde otomatik santraller kurulmuş ve yaklaşık 100 bin civarı bir kapasiteye ulaşılmıştır. Görüldüğü üzere bu dönemde modern ve süratli telefon haberleşmesine öncelik verilmiş, manuel santrallar kullanımdan kaldırılarak otomatik santraller olabildiğince hızlı şekilde kullanıma sunulmuştur.
Sonuç olarak Atatürk haberleşmenin önemini özellikle Çanakkale ve Milli Mücadele savaşımları sırasında iyi görmüş bunun için Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk atılımlarını haberleşme üzerine yapmıştır.
Kaynaklar:
Çağla Kubilay, CUMHURİYETİN KURULUŞ YILLARINDA TELEKOMÜNİKASYON POLİTİKALARI (1923-1939) Yüksek Lisans Tezi – Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens. Gazetecilik Anabilim Dalı 2003, Ankara
Harp Tarihi Vesikaları, Sayı 19, Ankara
Reşat Alşan, Cumhuriyetin Kuruluşu ve İlk Onbeş Yılında PTT İşletmesi, ATAM, 1990, Ankara
Görsel: Kaynak: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Arşivi.
